Nevena Martinović
SLIKARSTVO MILIJE ČPAJAKA

Pažljivo i promišljeno gradeći svoj još uvek nevelik opus, Milija Čpajak, vajar po obrazovanju, paralelno stvara u polju skulpture i slike. Tehnički i formalno raznorodnija, vajarska dela obuhvataju različite vidove trodimenzionalnih objekata izvedenih u materijalima od keramike, preko kamena, bronze do epoksidne smole i betona, uz povremeno korišćenje prirodnih tkiva poput biljaka, uginulih insekata, ili zmijske košuljice. Bilo da su oblikovane blow up metodom (Trn, Kap), apstrahovanjem formi (Osinjak, Mesečina) ili redimejd pristupom (Menada, Svlak) Čpajakove skulpture održavaju transparentnu vezu sa prirodom kao svojim polazištem. Uostalom, i sama priroda medija skulpture, koja sa fizičkim prostorom deli isti trodimenzionalni karakter, te koja je sugestivno materijalna i taktilna - održava neprekinutom nit između umetnika i realma njegove inspiracije. Za razliku od skulpture, Čpajakova slika je znatno udaljenija od predmetnog sveta i predstavlja najapstraktniji segment njegovog stvaralaštva. Izvedeni akrilnim flomasterima na papiru ili platnu ovi radovi se nalaze na granici između crteža i slike - definisani su jasno kontrolisanim linijama, ali tako da u konačnoj slici gusto linearno tkanje prerasta u monumentalno bojeno polje. Čpajakove slike izvedene crtežom, predstavljene na izložbi u Galeriji RIMA, povod su za novo preispitivanje karaktera njihove apstrakcije i mesta koje zauzimaju u njegovoj stvaralačkoj praksi.

Na formalnom nivou Čpajakova slika se priključuje dugoj i razgranatoj istorijskoj liniji apstrakcije koja proizlazi iz operisanja elementima čistog slikarskog jezika, negujući njihov pojedinačni integritet i autonomiju: linijom kao osnovnim gradivnim elementom, zatim bojom u krajnje svedenoj hromatskoj selekciji i strogo disciplinovanoj unutar linearnog traga (uglavnom se radi o jednoj, najviše dve nijanse), i konačno sasvim belim fonom koji naglašava dvodimenzionalnost, sugeriše ispražnjenost od sadržaja, te odsustvo iluzionistički aspiracija. Po svom karakteru, međutim, Čpajakova apstrakcija nije čista, nepredstavljačka, već umereno asocijativna. Njeno ishodište je u realnom okruženju, a njen put vodi od predmetnog sveta ka svetu slike. U tom procesu apstrahovanja izvanslikarske stvarnosti, umetnik nastoji da na nivou forme ili naslova, održi sećanja na daleke predmetne izvore. Unutar takvih opštih koordinata, Čpajakova slika se profiliše likovnim formama koje su retko celovite (Zaratustra) a znatno češće se fluidno šire i protežu od ivica do ivica slikanog polja – ostavljajući posmatrača na stalnoj klackalici između doživljaja potpuno plošne igre fundamentalnih elemenata slike (linija – boja – površina) i dalekog nagoveštaja trodimenzionalnog prostora i skulptoralnosti forme.

Utisak širenja, rasta i prelivanja, apostrofiran modelima diptiha, triptiha i poliptiha, jeste posledica umetnikovog fokusiranja na proces oblikovanja – nastajanja i transformacije oblika, radije nego na konačnu formu. Čak i kada prikazuju dovršene, naizgled trodimenzionalne oblike, njima nedostaju osobine realnog predmeta. Levitirajući u beloj, nepredstavljačkoj praznini, oblici poput onog u slici Zaratustra, lišeni su telesnosti te se i njihova treća dimenzija, nagoveštene unutrašnjim zasenčenjima ali neutemeljena u masi ili položaju u prostoru, zapravo ukazuje kao varka. Forma se pojavljuje kao vizuelni otisak talasastog vibriranja jednom ujednačenom frekvencijom, zaključanog u beskonačnosti loop-a. U najnovijem triptihu Zavesa (2023), koji se nadovezuje na ciklus Pesma (2020) i diptih Crvena kiša (2020), a u kome se promenljiva crvena forma široko prostire i nastavlja iz slike u sliku bez konačnih granica - još je neposredniji utisak o nekakvom neodređenom, ali vitalnom i dinamičnom procesu koji teče, bez jasnih granica na vidiku. Bilo da je reč o draperiji, o „kišnoj zavesi“ ili kakvoj god drugoj inspiraciji i mogućoj asocijaciji - sadržaj slike je zapravo kretanje, a ne objekat. Mada umetnik klicu svojih radova pronalazi u raznolikim pojavama u svom okruženju, prevashodno u prirodi, recimo u kiši, vetru, biljnom ili životinjskom svetu, on umesto konkretnog objekta i pojave zapaža zajedničke činioce njihovog postojanja. Da li bi Zavesa mogla da sugeriše kretanje vazduha ili možda ponašanje fluida poput epoksidne smole koju umetnik koristi u svom skulptorskom radu? Sasvim je svejedno. Krajnje pročišćena upotreba najosnovnijih elemenata slike – tanke linije, jedne boje i belog fona – ukazuje na ogoljeni, fundamentalni smisao dinamike koja je prikazana, bez nastojanja da se ona precizno definiše. Klasteri linija koji pokreću široke bojene površine nisu nikakvi prikazi trakastog tkanja zavese ili vodene koprene – radi se o krivama unutrašnje dinamike vidljivog sveta. U prilog tome govori i sam naslov Zavesa koji svrhom zaklanjanja i skrivanja zapravo ukazuje na postojanje nečega „iza“. Drugim rečima, Čpajaka ne interesuje zavesa već ono skriveno što joj daje identitet i smisao postojanja. Otuda on i ne prikazuje solidne, pigmentom sasvim prekrivene površine i forme, već ih dugo i postepeno ispreda od pojedinačnih linija, starajući se da upravo gradivna unutrašnja struktura ostane dominantni nosilac sadržaja. Time se još jednom potvrđuje da naučnik i umetnik, darovitošću percepcije i intuicije, naslućuju iste tajne prirode, sa suštinskom razlikom u tome što je prvome cilj da ih razotkrije i objasni, a drugome da očuva njihovu nevidljivosti i prirodne istine interpretira umetničkom vizijom.Bivajući, zajedno sa umetnikom, deo istog entiteta prirode, sa lakoćom prepoznajemo ovu fundamentalnu dinamiku, bez nužnog nastojanja da je racionalizujemo i dešifrujemo. 

Ukoliko, dakle, razumemo polazišta i sadržaj Čpajakovih slika, njihov smisao pronaći ćemo u karakteru prikazanog kretanja. Radi se o suštinski uređenom i kontinualnom kretanju u kojem su, međutim, integrisane nepravilnosti, povremena odstupanja od zadatih smerova i uspostavljenih putanja. Uzmemo li za primer najnovije radove zaokupiće nas ujednačeno kretanje od vrha ka dnu, dinamika sporog pad koji se u jednoj ravni zaustavlja, preusmerava, široko uvija i krivi unatrag, ostavljajući utisak napetog gibanja na samoj granici trajne deformacije forme. Međutim, na mestu najveće tenzije, na kome bi dalja promena vodila u prekid ili potpunu haotičnost, celina se upinje ka novoj pravilnosti i ponovo uspostavlja ujednačeni ritam, sve do nekog narednog punkta neminovne promene. Isti efekat Čpajak postiže i na nivou unutrašnje partikularne dinamike. Linija po linija, u strpljivom i dugom kretanju, suptilno varira u pritiscima na podlogu, u zadebljanjima svog traga, u milimetarskim odstupanjima od svoje putanje i međusobne udaljenosti, ali pritom ne remeteći harmoniju integralnog skupa. Prisutna u celini i svakom pojedinačnom tragu, delikatna dinamika nepravilnosti čini da oslikana površina neprestano treperi na mikronivou i grandiozno se savija, talasa i rasteže na makronivou. Otuda ove slike najpre asociraju na fluidnu organsku materiju koja je u živom procesu stalne i sveobuhvatne promene. Model slične dinamike, koja održava integritet celine u uslovima stalnih unutrašnjih transformacija, Čpajak nastoji da primeni na svoj celoviti opus. Raznolikosti medija, materijala, metodoloških pristupa, i pojedinačnih ideja, čini stvaralačku heterogenost koja se harmonizuje zajedničkim identitetom Čpajakovog dela - arteficijelnim oblikom (apstraktnih) ideja natopljenih doživljajem prirode.  

Koristeći jezik slikarske apstrakcije, Čpajakove slike su, za razliku od skulptura, u mogućnosti da se drastično udalje od naturocentričnih asocijacija i da nam sugerišu jednu univerzalnu dinamiku sistema. I to ne bilo kakvih sistema, već onih uspešnih - koji se kontinualnim savladavanjem nepravilnosti i deformacija, menjaju zarad trajanja. Trenuci radikalnih potresa i poraza – od urušavanja ideoloških uverenja, obaranja naučnih dokaza ili posrnuća u veri, preko narušenog zdravlja, socijalne i ekonomske nestabilnosti, do društvenih anomalija ili prirodnih katastrofa – jesu one neuralgične tačke u kojima se čini da je unutrašnja dinamika celine napregnuta do granice egzistencije. To su one kote u prostoru Čpajakove slike, a u vremenu individualnih i kolektivnih istorija, u kojima osećamo istu iznenadnu neizvesnost i nervnu napetost. Konačno, to su identitetska mesta otpora, reakcije i prilagođavanja – mesta koja kušaju stabilnost svakog sistema, ali i ona koja nakon ponovo uspostavljene kontrole potvrđuju njegovu vitalnost i opravdavaju njegovo postojanje.